هنر تلاوت استاد «شعیشع» در کلام کارشناسان قرآن

بحث درباره ابعاد فنی و هنری تلاوت‌ استاد «ابوالعینین شعیشع» ساعت‌ها و بلکه روزها وقت می‌طلبد، گزارش زیر می‌کوشد تلاوت‌های استاد شعیشع را از دیدگاه کارشناسان قرآنی کشورمان مورد ارزیابی قرار دهد.

کارشناسان و قاریان برجسته جمهوری اسلامی ایران نظرات مختلفی را درباره سبک و شیوه قرائت این استاد عنوان کرده‌اند، اما از میان همه ویژگی‌هایی که برای این قاری بزرگ جهان اسلام بیان شده، در تلاوت‌های استاد شعیشع خصوصیاتی وجود دارد که مورد توجه و گاهی شگفتی کارشناسان قرآنی است که موضوع تقلید استاد شعیشع از سبک تلاوت استاد «محمد رفعت» یکی از آن‌ها است.

استاد شعیشع صاحب سبک است یا مقلد؟

«مهدی دغاغله»، کارشناس قرآنی و سرپرست گروه تواشیح ثقلین اهواز در این‌باره معتقد است: استاد شعیشع صاحب سبک منحصر به‌فرد در تلاوت بوده و این‌که اغلب کارشناسان و قاریان بر این عقیده‌اند که استاد شعیشع مقلد صرف از استاد رفعت است شاید شائبه‌ای در اثر نزدیکی و شباهت صدای استاد شعیشع به صدای استاد رفعت باشد.

وی در این زمینه می‌گوید: در تلاوت‌های قاریانی که در یک عصر می‌زیسته‌اند می‌توان شباهت‌هایی را مشاهده کرد ولی این شباهت دلیلی بر تقلید نیست.

دغاغله البته دلیل دیگری را برای این گفته بعضی کارشناسان که معتقدند استاد شعیشع مقلد استاد رفعت است عنوان می‌کند: البته ترمیم نوارهای تلاوت‌ استاد رفعت توسط استاد شعیشع نیز یکی دیگر از دلایلی است که این باور را تقویت می‌کند، البته همان‌طور که گفته شد هم استاد رفعت و هم استاد شعیشع از یک مکتب و مشرب فکری قرائت بوده‌اند و شباهت موجود در تلاوت‌های آن‌ها طبیعی است.

سید «محسن موسوی‌بلده» کارشناس و داور بین‌المللی قرآن نیز در گفت‌وگو با ایکنا درباره این موضوع با دغاغله هم‌عقیده است، وی می‌گوید: استاد شعیشع به‌طور قطع یکی از قاریان صاحب سبک در زمینه تلاوت قرآن کریم است، زیرا وقتی یک قاری قرآن را به‌گونه‌ای بخواند که مستمع وقتی صدای تلاوت قرآن را بشنود بگوید که فلان کس در حال تلاوت است این امر یعنی این‌که فرد شنونده به سبک آن قاری اشاره کرده است و این مورد در تلاوت‌های استاد شعیشع مشهود است.

موسوی‌بلده می‌افزاید: درست است که گفته می‌شود استاد شعیشع مقلد سبک استاد «رفعت» است، اما منظور از این گفته تقلید صرف نیست، بلکه حال و هوای سبک استاد رفعت را در تلاوت‌های استاد شعیشع شاهد هستیم.

این کارشناس قرآنی در توضیح بیشتر این مطلب با بیان خاطره‌ای از مرحوم استاد «محمد الیثی» سخنان خود را این‌گونه ادامه می‌دهد: استاد لیثی در گفت‌وگویی می‌گفت که بنده به تلاوت‌های استاد «کامل یوسف بهتیمی» علاقه‌مند هستم و از آهنگ و نغمات تلاوت ایشان در تلاوت خود استفاده می‌کنم، حال اگر استاد لیثی قرآن بخواند کسی نخواهد گفت که او مقلد استاد بهتیمی بوده بلکه در واقع مرحوم لیثی از سبک تلاوت استاد بهتیمی تأثیر پذیرفته است و این مطلب درباره استاد شعیشع و تأثیرپذیری وی از سبک استاد رفعت نیز صادق است.

استاد شعیشع استادی صاحب سبک در عرصه تلاوت قرآن کریم است

«غلامرضا شاه‌میوه» یکی دیگر از کارشناسان و داوران بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران با اشاره به وجود الحانی از تلاوت‌های استاد رفعت در فرازهایی از تلاوت استاد شعیشع می‌گوید: استاد شعیشع استادی صاحب سبک در عرصه تلاوت قرآن کریم است، البته در بعضی فرازها از تلاوت وی الحانی را از تلاوت‌های استاد «محمد رفعت» شاهد هستیم، ولی این دلیلی بر تقلید صرف استاد شعیشع از استاد رفعت نیست.

«حسینعلی شریف» کارشناس و پیشکسوت قرآنی نیز در گفت‌وگو با ایکنا البته دلیل قابل قبول‌تری برای موضوع تقلید استاد شعیشع از سبک مرحوم رفعت عنوان می‌کند؛ وی می‌گوید: استاد رفعت از قاریان بسیار قدیمی کشور مصر است و جزو اولین قاریانی است که تلاوت‌های وی ضبط شده است، به‌همین دلیل می‌توان گفت اکثر قاریان مصر از سبک وی بی‌بهره نیستند و از تلاوت‌های وی تأثیر پذیرفته‌اند.

شریف می‌افزاید: نمی‌توان ادعا کرد که تلاوت‌های استاد شعیشع به‌صورت صددرصد تقلیدی از سبک استاد رفعت است، زیرا اگر خوب بنگریم تلاوت‌های این استاد را برگرفته از سلایق شخصی و روحیات خاص وی خواهیم یافت.

«احمد ابوالقاسمی»، یکی دیگر از کارشناسان و قاریان بین‌المللی نیز گفته‌های دیگر کارشناسان را در این زمینه تأیید می‌کند و می‌افزاید: البته ذکر این‌ نکته ضروری است که استاد ابوالعینین شعیشع مقلد صرف از سبک استاد رفعت نیست و این‌که می‌گوییم ایشان از محمد رفعت تقلید کرده منظور حالت‌های تلاوت شعیشع است که از سبک استاد رفعت تأثیر پذیرفته و همیشه نیز اشارت‌هایی به حالت‌های تلاوت رفعت دارد.

«محمد‌حسن موحدی» قاری جوان و نفر نخست بیست‌وسومین جشنواره ملی قرآن دانشجویان در رشته قرائت نیز در این‌باره نظر جالبی دارد: اگر به تلاوت‌های استاد شعیشع با دقت نگاه کنیم در خواهیم یافت که 80 الی 90 درصد تلاوت‌ وی منحصر به‌فرد و مختص خود ایشان است و شاید فقط در 10 درصد از یک تلاوت ایشان بتوان رنگ‌و بویی از تلاوت رفعت یافت.

وی می‌افزاید: درباره تقلید استاد شعیشع از مرحوم رفعت باید گفت که در مصر در قرائت هر قاری، رنگ‌و بو و حال‌و هوایی از تلاوت‌های دیگر قاریان وجود دارد، البته این گفته بدان معنی نیست که منظورمان تقلید صرف آن قاری از قاریان دیگر است، در تلاوت‌های استاد شعیشع نیز دقیقاً حال‌و هوای قرائت استاد رفعت مشهود است.

«هادی چارغلو» نفر نخست بیست‌ و یکمین جشنواره ملی قرآن دانشجویان ایران در رشته قرائت نیز درباره تقلید استاد شعیشع از سبک مرحوم رفعت، می‌گوید: شعیشع یک قاری صاحب سبک است که تلاوت‌هایش را با الهام از فطرت خدادادی خود اجرا می‌کند، هرچند که رنگ‌ و بوی خاصی نیز از سبک استاد رفعت در تلاوت‌های وی دیده می‌شود.

سید «حسین موسوی‌بلده» کارشناس و قاری ممتاز قرآن کریم، در این زمینه می‌گوید: شعیشع استادی صاحب سبک است و این‌که گفته می‌شود وی مقلد مرحوم استاد «رفعت» است، زیاد درست به‌نظر نمی‌رسد زیرا در واقع یک قاری قرآن شنیده‌های قبلی خود از تلاوت‌های دیگر قاریان را جمع‌بندی کرده و بر اساس همان شنیده‌ها و استعداد فطری خود در تلاوت قرآن، سبکی نو و منحصر به فرد را به‌وجود می‌آورد.

«کریمی»، قاری جوان و بین‌المللی نیز با تأکید بر این‌نکته که استاد شعیشع یک قاری صاحب سبک است می‌افزاید: اگر بخواهیم از دید فنی بررسی کنیم نمی‌توان مدعی شد که وی مقلد است، زیرا در تلاوت‌های این استاد فضایی خاص و منحصر به‌فرد حاکم است و من تاکنون حزن و تنوع لحنی موجود در تلاوت ایشان را در تلاوت‌های هیچ‌کدام از قاریان هم‌ عصر وی مشاهده نکرده‌ام.

«محمدرضا پورزرگری» کارشناس و قاری بین‌المللی نیز در این زمینه می‌گوید: استاد شعیشع از مکتب تلاوت مرحوم «محمد رفعت» بهره‌های فراوانی برده و ضمن تسلط بر نغمات قرآنی و صدای رسا و قدرتمند که دارای طنین و اوج بالایی است، در زمینه ادای درست حروف نیز از فصاحت بسیار بالایی برخوردار است.

صدای استاد شعیشع؛ دارای صوتی قوی و منحصربه‌فرد

از دیگر ویژگی‌های خاص تلاوت استاد شعیشع صدای منحصر به‌فرد و استثنایی او است که وی را به چهره‌ای محبوب در عالم فن قرائت قرآن کریم تبدیل می‌کند.

«دغاغله» درباره صدای استاد شعیشع می‌گوید: استاد شعیشع از صدایی بسیار زیبا و استثنایی و روحی لطیف برخوردار است که این لطافت روح به‌نوعی در بهبودی و کیفیت نغمه‌هایی که برای تلاوت خود انتخاب می‌کند تأثیر به‌سزایی دارد و این امر سبب می‌شود تا تلاوت‌های استاد شعیشع تا اعماق قلب شنونده فرود بیاید و حرارت و شوقی خاص به مستمع بدهد که چنین امری خود یک ویژگی در تلاوت‌های این استاد است.

سید «محسن موسوی‌بلده» نیز در گفت‌وگو با ایکنا درباره صدای استاد شعیشع این‌چنین می‌گوید: استاد شعیشع پدیده‌ای ویژه در عالم قرائت است و تقلید از تلاوت‌های وی بسیار سخت و به صدایی قوی همانند صدای استاد همراه با قدرت تحریر فراوان نیاز دارد و دامنه قدرت صدای استاد از بم‌ترین تا زیرترین پرده‌های صوتی را شامل می‌شود.

این داور بین‌المللی می‌افزاید: از جهتی می‌توان صدای استاد شعیشع را با صدای استاد «محمد علی‌البناء» مقایسه کرد، ولی صدای استاد شعیشع از نظر شدت و زنگ صدا بسیار قوی‌تر از صدای استاد علی‌البناء است، همچنین قدرت تحریرهایی که صدای استاد شعیشع دارد در صدای استاد علی‌البناء و دیگر قاریان وجود ندارد.

وی معتقد است که ویژگی‌هایی که برای صدای استاد شعیشع برشمرده شد، یعنی قدرت و زنگ قوی صدا و دامنه صدا باعث شده است تا کمتر کسی بتواند از سبک استاد ابوالعینین شعیشع تقلید کند.

سید محسن موسوی‌بلده همچنین با اشاره به عارضه‌ای که در سنین میان‌سالی در صدای استاد شعیشع پدید آمده است، می‌افزاید: به دنبال عارضه‌ای که در سنین میانسالی در صدای استاد شعیشع پدید آمد و با سختی دستگاه تکلم و حنجره استاد شعیشع همراه بود، وی از تلفظ صحیح بعضی از حروف همانند همزه، قاف و سین از مخرج دقیق خود ناتوان شد و اکنون نیز این عارضه را در صدای وی شاهد هستیم.

وی البته در ادامه درباره این مطلب اظهار شگفتی می‌کند و می‌گوید: با وجود این عارضه در دستگاه تکلم استاد شعیشع، اما شاهدیم که صدای وی از قدرت مانور بالایی در تلاوت برخوردار بوده و قادر است زیباترین و ریزترین تحریر‌ها را اجرا کند و این موهبتی الهی است که شامل حال این استاد فن قرائت قرآن کریم شده است.

سید «کریم موسوی» از مبتهلان برجسته کشور نیز در گفت‌وگو با ایکنا با نظرات ارائه شده توسط کارشناسان درباره صدای استاد شعیشع هم‌عقیده است، وی می‌گوید: بارزترین ویژگی استاد شعیشع صدای منحصر به‌فرد وی است که صدایی کامل و استثنایی و از وقار و سنگینی خاصی برخوردار است.

«غلامرضا شاه‌میوه» نیز صدای خاص استاد شعیشع را عامل موفقیت وی در عرصه تلاوت قران کریم می‌داند و می‌گوید: صدای ویژه و خاص استاد شعیشع عامل مهمی در موفقیت وی در تلاوت قرآن کریم است، صدای وی از طنین، مساحت و زنگ بسیار خاصی برخوردار است و از تحریرهای زیبایی در تلاوت استفاده می‌کند.

شاه‌میوه علت عدم اقبال قاریان ایرانی به تلاوت‌های استاد شعیشع را نیز در صدای این استاد جستجو می‌کند و می‌افزاید: بعضی از قاریان همانند «محمد رفعت»، «عبدالفتاح شعشاعی» و «ابوالعینین شعیشع» سبک‌های خاص دارند و استفاده از الحان آن‌ها نیز برخورداری از صدایی هم‌جنس صدای آن‌ها را می‌طلبد، برای مثال الحان استاد «مصطفی اسماعیل» را با هر صدایی می‌توان خواند ولی استفاده از الحان عبدالفتاح شعشاعی یا شعیشع صدایی در همان قالب و فاز را می‌طلبد.

وی سخنان خود درباره صدای استاد شعیشع را این‌گونه ادامه می‌دهد: استفاده از الحان شعشاعی صدایی بم و استفاده از الحان شعیشع نیز صدایی زیر و قدرتی را می‌طلبد که به طور معمول در ایران این نوع صدا کمتر وجود دارد و غالب صدای قاریان ایرانی وسط این دو صداست.

«حسینعلی شریف» نیز در این زمینه می‌گوید: علت موفقیت استاد شعیشع در عرصه تلاوت قرآن کریم نسبت به قاریان هم‌عصر خود، معلول صدای ویژه این استاد است، زیرا چنان‌چه دو قاری در عین این‌که در یک سبک تلاوت کنند دارای صداهای مختلفی باشند، قاری‌ای موفق‌تر خواهد بود که از صدای زیبا و قوی‌تری برخوردار باشد، در حقیقت حجم، وسعت و ارتفاع صدای استاد شعیشع وی را نسبت به صدای دیگر قاریان ممتاز کرده است.

سید «حسین موسوی‌بلده» نیز علت استقبال نکردن قاریان ایرانی از سبک استاد شعیشع را معلول صدای خاص این استاد می‌داند و می‌افزاید: به ‌عقیده من صدای قاریان ایرانی با صدای استاد شعیشع مطابقت ندارد و ویژگی‌های موجود در صدای این استاد را در قاریان ایرانی شاهد نیستیم.

وی ادامه می‌دهد: اوج و زنگ‌ فوق‌العاده صدای شعیشع از دیگر عللی است که کمتر قاریان ایرانی را در تقلید از سبک این قاری بزرگ جهان اسلام ترغیب می‌کند.

«احمد ابوالقاسمی» نیز درباره صدای استاد شعیشع می‌گوید: با وجود خاص بودن صدای استاد شعیشع که در واقع وی منحصر به‌فردترین صدا را در بین قراء داراست، اما وجود یک ویژگی خاص در این صدا باعث ایجاد یک سبک جدید در تلاوت قرآن شده است.

وی می‌افزاید: ابوالعینین شعیشع در پردازش آهنگ‌های تلاوت، فردی توانا است و از صدایی بسیار قدرتمند با وسعت فراوان و زیبایی و حسن کیفیت در اوج‌های تلاوت برخوردار است که خیلی از قاریان فاقد چنین صدایی با چنین ویژگی‌هایی هستند.

«پورزرگری» نیز در این ارتباط به عارضه موجود در صدای استاد شعیشع اشاره می‌کند و می‌گوید: صدای این استاد بزرگ بعد از سال‌ها که تلاوت‌های جاودانی از خود به‌جا گذاشته است با آسیب‌دیدگی جزئی مواجه شد، اما با همین صدا نیز وقتی تلاوت می‌کرد حال و هوای صدای قدرتمند دوران جوانی در تلاوت‌های وی مشهود است.

گزیده کلام

به هرروی بررسی ابعاد فنی تلاوت‌های استاد شعیشع در یک مقال کوتاه نخواهد گنجید و اگر ساعت‌ها نیز به کارشناسی تلاوت‌های این استاد بگذرد، باز هم زوایا و نکات خاص دیگری برای بحث وجود خواهد داشت.

در این میان از صحبت‌های کارشناسان قرآنی درباره استاد شعیشع چنین می‌توان برداشت کرد که وی هرچند در بازه‌ای از زمان مقلد استاد رفعت بوده، اما به‌دلیل ویژگی‌های خاص فردی و فطری، همچنین استعداد و توانایی در پردازش‌ مقامات قرآنی و تسلط فوق‌العاده استاد بر موسیقی عربی سبب شده است که وی سبکی خاص و منحصر به‌فرد برای خود برگزیند.

همچنین حالت‌های ویژه‌ای که در صدای استاد شعیشع وجود دارد سبب شده است تا وی یک قاری با سبکی استثنایی در بین قاریان و علاقه‌مندان به فن قرائت قرآن کریم شناخته شود.

البته ذکر این نکته ضروری است که نمی‌توان منکر این مسئله شد که استاد شعیشع از استاد رفعت تقلید کرده است، زیرا در بعضی از فرازهای تلاوت‌های وی حال و هوای سبک استاد رفعت مشهود بوده، همچنین وجود تلاوت‌هایی از استاد شعیشع در سنین جوانی که در آن‌ها وی به سبک استاد رفعت در حال تلاوت است مؤید این ادعاست.